Напярэдадні фольк-фестывля «Камяніца», які адбудзецца 6-7 верасня, Вячаслаў Калацэй, лідар пост-фольк гурта «Ветах» і загадчык кафедры этналогіі і фальклору Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта культуры і мастацтваў расказаў пра тое, чаму чым больш адбываецца этна-фестываляў – тым лепш; навошта захоўваць этнічную спадчыну; калі дуда канчаткова вернецца на Беларусь і як складана спалучыць бізнес з каранёвым мастацтвам.
Мастацтва бізнесу
У суседніх краінах добра распрацваная сістэма грантаў (дзяржаўных і недзяржаўных) на падтрымку мастацтва рознага, у тым ліку традыцыйнага. На правядзенне фестывалю, на гастрольныя паездкі, на выпуск дыска, які звязаны з традыцыяй мясцовай вёскі і г. д. У той жа Прыбалтыцы (а зараз – і ў Расіі) гэта ўсё вельмі добра працуе. У нас разгалінаванай сістэмы фондаў няма, у дзяржаўным сектары яна толькі фарміруецца.
Канешне, без падтрымкі грамадства увогуле і кожнага з нас у прыватнасці – гэта немагчыма. І – гэта немагчыма, калі няма эканамічнай стабільнасці. Каб займацца мастацтвам, трэба мець вольны час і сродкі. Носьбіты традыцыйнай культуры некалі забяспечвалі сябе працай на зямлі, і ў іх заставаўся яшчэ час на творчасць. Сучасны чалавек мае значна менш такіх магчымасцяў, таму што рытм жыцця паскорыўся. І будучыня этнічнай музыкі звязана з нейкімі адукацыйнымі і мастацкімі аспектамі жыцця, з дзейнасцю даследчыкаў, грамадскіх і дзяржаўных структур. Насамрэч, праблема захавання этнічнай музыкі – даволі сур’ёзная. Наш этнамузыколаг Зінаіда Мажэйка нават выдала кнігу, якая так і называецца – «Экалогія традыцыйнай музычнай культуры». Раскупілі яе імгненна.
{quote-1}
Мы кожны год выпускаем менеджараў, якія, быццам бы, павінны папулярызаваць культуру беларусаў, праводзіць маркетынгавыя даследаванні, наладжваць яе самазабеспячэнне і г. д. Але, напэўна, пад час навучання іх не дастаткова паглыбляюць у этнатрадыцыю. Да таго ж у моладзі ўсё адно ёсць жаданне хуткіх грошай, заробку: маўляў, навошта корпацца з этнічнай культурай, калі можна правесці карпаратыў альбо канцэрт танцавальнай музыкі – больш аголенага цела, стразаў, шампанскага і піва – гэта ўсё добра акупаецца. Але, будзем шчырымі: усё, што “ніжэй пояса”, арганізоўваецца аўтаматычна, таму што людзі біялагічна на гэта зарыентаваны, а да таго, што звязана з духоўнымі з’явамі, – прыцягнуць увагу больш складана.
Ва ўсім свеце тое, што звязана з этнічным мастацтвам, зусім па-іншаму абкладаецца падаткамі, фінансуецца і датуецца, чым проста шоу-бізнес. Ёсць пэўная сістэма падатковых зніжак. Калі бізнесмены, напрыклад, даюць грошы на развіццё этнічнага мастацтва, ім зніжаюць падаткаабкладанне. А тыя, хто займаецца традыцыйным мастацтвам на камерцыйнай аснове, – таксама маюць нейкія падатковыя льготы. Некалі ў Беларусі быў законапраект, накіраваны на тое, каб людзям і ўстановам, якія займаюцца традыцыйным мастацтвам, знізіць падаткаабкладанне. Але на пэўным этапе ён забуксаваў. Ці то дакладна не вызначылі, што лічыць традыцыйным мастацтвам, ці пабаяліся, што будуць злоўжыванні. Пакуль што нашае заканадаўства не гатовае стымуляваць традыцыйную культуру.
У выніку сёння ў некаторых кавярнях робяць інтэр’еры, звязаныя з этна-культурай. І калі б туды запрашалі не проста кавер-бэнды, а выканаўцаў на традыцыйных інструментах, была б зусім іншая справа. Але для гэтага адміністратары культуры таксама павінны стварыць умовы, каб зацікавіць уладальнікаў такіх рэстарацый запрашаць выканаўцаў этнічнай музыкі. Калі этнічная музыка будзе гучаць, напрыклад, у эфіры ўсіх fm-станцый і будзе хаця б адзін тэле- ці радыёканал, цалкам прысвечаны традыцыйнай музыцы, таксама ўсё будзе мяняцца да лепшага. Калі такія з’явы будуць у нашым жыцці, тады шанцаў у беларускай этнічнай музыкі і беларусаў як народа будзе значна больш, чым цяпер.
Беражыце фестывалі
Самы грунтоўны фолк-фестываль Беларусі, канешне, «Берагіня», таму што гэта рэспубліканскі канцэптуальны выхаваўчы праект, у якім да таго ж сістэмна задзейнічаны ўсе рэгіёны. Там даволі сур’ёзныя патрабаванні да ўдзельнікаў і можна казаць, што гэта – фестываль, які сапраўды зарыентаваны на каранёвае мастацтва вясковых беларусаў. «Радавод» – фэст, якім займаюцца ў асноўным установы адукацыі Брэстчыны і яго таксама можна лічыць вельмі ўплывовым форумам пераймання каранёвага мастацтва Заходняга Палесся. Ёсць яшчэ шмат эксклюзіўных фестываляў, якія праводзіць мясцовая адміністрацыя ці прадпрымальнікі з рэкламнымі і камерцыйнымі мэтамі (любанскі “Танцы пад гармонік”, “Вяртанне да вытокаў” на Гродзеншчыне). Існуюць і рэгулярныя фестывалі народнага мастацтва: штогод ідзе «Сожскі карагод» у Гомелі пад эгідай Міністэрства культуры. Але гэта не фальклорны фестываль, у ім удзельнічаюць прафесійныя калектывы, якія займаюцца народным мастацтвам, і аматарскія, якія зарыентаваныя на акадэмізаваны фальклор. Па аўтэнтычнасці там, канешне, шмат пытанняў, як і на фэсце “Поклічы Палесся”.
{quote-2}
«Камяніца» – гэта своеасаблівы “плавільны горн”: фестываль, скіраваны ў першую чаргу на артыстаў, якія знаходзяцца паміж фальклорам і нейкімі іншымі жанрамі, яго мэта – прывабіць да фальклору сучасную незнаёмую з ім моладзь. Яго ўдзельнікі змешваюць фальклор з рокам (“Палац”), поп-музыкай уорлд-мюзік (“Троіца”) ці рэканструктарскай музыкай («Стары Ольса», «Пава»). Ці заўсёды атрымліваецца пераканаўча? Эксперыменты варта вітаць, але, напрыклад, рэканструктарская музыка створаная даволі штучна і да этнічнай музыкі беларусаў не мае прамых адносінаў. Хаця дэкларуецца, што гэта – адраджэнне нашай гісторыі. Але што такое этнічная (фальклорная) музыка? Гэта музыка, перанятая вусным шляхам (без нот) ад “майстра”-носьбіта традыцыі яго маладым земляком. У этна-музыцы важная сувязь з мясцовай традыцыяй, стыль і манера, тым больш, што на Беларусі аўтэнтычны фальклор захаваўся ў фоназапісах, відэафільмах і часам яшчэ (нам пашанцавала) – у жывым бытаванні. Некаторыя з нас слухалі легендарных Сцяпана Дубейку і Ганну Вянгуру, шмат хто яшчэ пачуе Міхася Басякова. Гэта – спевакі ўзроўню Шаляпіна. Яны – самародкі і прадстаўнікі буйной і віртуознай школы беларускіх этнаспеваў, і нам вельмі пашанцавала, што іх галасы былі зафіксаваныя аўдыёвізуальным антраполагам Зінаідай Мажэйкай.
Праблема на Беларусі ў тым, што гэтае высокае мастацтва не пераймаецца. Таму што дзеля таго, каб яго пераняць, трэба з акадэмічных форм музыкі пагрузіцца ў музыку вуснай традыцыі і яе законы. Вуснае перайманне, веданне традыцыйнага ладу жыцця – абавязковыя ўмовы гэтага «глыбокага пагружэння «.
У нас пакуль няма вузкаспецыялізаваных фестываляў, якія захоўваюць і папулярызуюць нашыя каранёвыя жанры. Напрыклад, прысвечаных выключна дударскай музыцы (як у Славакіі ды Ірландыі), альбо толькі этнічным спевам (як у Прыбалтыцы). Мы павінны берагчы тое, што маем. У той жа Літве, напрыклад, каля 100 этна-фестываляў для папулярызацыі і развіцця мясцовага этнамастацтва штогод ладзіцца іхняй камісіяй ЮНЭСКА.
Навошта трэба захоўваць этна-спадчыну?
Рэч у тым, што традыцыйная культура павінна захоўвацца дзеля таго, каб захоўваўся этнас. Гэта аксіёма; сучасная навука даказала – калі няма пераемнасці традыцыйнай культуры, фальклору, спеваў, этнічнай музыкі – народ непазбежна загіне і знікне з гістарычнай арэны. То бок першы, хто павінен клапаціцца пра захаванне традыцыйнага мастацтва – гэта дзяржава. Бо яна будзе існаваць толькі да тае пары, пакуль яе грамадзяне будуць адчуваць сябе асобным народам.
{quote-3}
Што тычыцца форм адаптыўных (яны найперш вабяць моладзь), якія спалучаюць фальклор з іншымі жанрамі – яны маюць месца быць. Тым больш, што музыка сёння звычайна звязана з камерцыяй, бізнесам. Каб музычны калектыў існаваў, ён павінен функцыянаваць на нейкія сродкі – даваць канцэрты, запісваць музыку, прадаваць свае запісы. Інакш – музыкам не будзе чаго есці і на што ўтрымліваць свае сем’і. Таму – адаптацыйныя формы, якія звязаны з шоу-бізнесам, павінны існаваць. Але мы заўсёды павінны памятаць, што ёсць музыка для продажу, а ёсць – для душы.
Дударскія штучкі
Дударскую традыцыю (каранёвую для цэнтральнай і паўночнай Беларусі), якая перапынілася ў сярэдзіне ХХ стагоддзя, пачалі аднаўляць у 1980-ых гадах народныя майстры. Аднымі з першых былі Уладзімір Пузыня і Уладзімір Гром. Потым да гэтага далучыліся Алесь Лось, Віктар Кульпін, Тодар Кашкурэвіч, Алесь Жура, Дзяніс Сухі. Але, каб цалкам аднавіць культуру выканання на дудзе, выканальніцкую манеру і яе распаўсюджанне ў краіне, трэба наладзіць фабрычную, масавую вытворчасць інструментаў. Трэба каб на дудзе вучылі граць у музычных школах і пра яе распавядалі на ўроках спеваў у сярэдніх школах і дзіцячых садках.
Наколькі я ведаю, у планах Міністэрства культуры гэта ёсць. Толькі так дударская традыцыя пачне спакваля вяртацца на Беларусь. Калі гэта атрымаецца «прабіць», то, сапраўды, дуда можа выканаць вялікую ролю ў захаванні этнічнай музыкі беларусаў і ў музычным развіцці дзяцей і моладзі. Гэта інструмент надзвычай дэмакратычны, на яго ідэальна кладзецца беларуская танцавальная, карагодная і спеўная музыка, якая збольшага пад яго і стваралася. І ў моладзі ёсць цікавасць да гэтага інструмента. Нават у тым жа рэканструктарскім руху. Моладзь бачыць нейкія перакрыжаванні з еўрапейскай культурай, і ёй гэта вельмі падабаецца. Так можна прывабіць да народнага мастацтва людзей, якія на першы погляд абсалютна далёкія ад яго: карэнных гараджан, якія, можа, і на вёсцы ніколі не былі. Тым не менш, яны праяўляюць да гэтага цікавасць і жаданне гэтым займацца. Гэта вельмі каштоўна. Таму ні ў якім разе нельга казаць, што ўся наша моладзь не цікавіцца беларускай культурай.
